Speech van Liesbeth Bik over de kracht van kennisuitwisseling en samenwerkingen tussen Kunst en Wetenschap.

Uitgesproken tijdens de inauguratie van de nieuwe leden op 26 augustus 2021.

 

Ik ben heel blij met de toetreding van onze nieuwe leden. Jullie zijn een versterking van de kracht en reikwijdte van de Akademie. De genereuze ode’s aan een ieder van jullie, zo, zullen duidelijk maken waarom jullie zo bijzonder zijn.

 

Maar ik wil het eerst hebben over het belang van kunst voor de samenleving, en in groter perspectief, de wereld. Ik kan de doelen en vergezichten van de Akademie schetsen; die gaan over artistieke en wetenschappelijke vrijheid, dat dat steeds onderhoud vergt, in de strijd tegen polarisatie in de samenleving. Ik wil echter nu vooral de klimaatcrisis en noodzaak tot samenwerking adresseren, want ik ben ervan overtuigd dat als we het als samenleving niet voor elkaar krijgen om samen te werken, we dan helemaal niets voor elkaar krijgen. We kunnen belangrijke issues als ongelijkheid en onrechtvaardigheid niet langer als aparte onderwerpen blijven beschouwen. Er is geen andere weg dan samen, en in samenhang. Als klimaatcrisis de leidende factor is, kan kunst een middel zijn.  

 

Transpirerende bomen

Net als mensen transpireren bomen ook. Het vocht dat zij uitscheiden komt, in de vorm van neerslag op andere plaatsen terecht. Een systeem van ‘vliegende rivieren’, zoals de Braziliaanse klimaatdeskundige Antonio Donato Nobre dat noemt, zorgt ervoor dat grote hoeveelheden waterdamp vanuit het Amazonebekken de atmosfeer worden ingepompt en getransporteerd naar andere delen van Latijns-Amerika. Het is een nauwelijks zichtbaar proces; alleen de wolken en de regen zijn het zichtbare bewijs ervan.

Samen met Gérard Moss, een Zwitsers-Braziliaanse piloot en ontdekkingsreiziger, ziet hij hoe menselijk ingrijpen een negatieve invloed heeft op bossen, rivieren en oceanen. Al dertig jaar vliegen Antonio en Gerard samen over de Amazone en zien zij steeds meer kaalslag, veroorzaakt door verbranding en ontbossing. Zij nemen met eigen ogen waar hoe dringend het is om het publiek duidelijk te maken hoe belangrijk het behoud van het regenwoud is omdat ons voortbestaan er volledig mee verbonden is. Dat dat geen lokale zaak is, maar dat het de hele wereld aangaat, en waar ook de hele wereld medeverantwoordelijk voor is. En er staat geen rem op de ontbossing. Het afgelopen jaar is 57% meer Braziliaans regenwoud verdwenen dan het jaar daarvoor.

 

Vertalen van feiten in verhalen

Omdat hij ervaren heeft dat wetenschap minder geschikt is voor het vertalen van feiten in verhalen die mensen raken, Antonio een appél op de kunst. In het kader van een programma tijdens de Biënnale van Sao Paulo, waarvoor wij hem uitnodigden, benadrukte hij dat hoe onzichtbaar die ‘vliegende rivieren’ ook mogen zijn, ze natuurlijk niet fictief zijn. Evenmin is de droogte, die veroorzaakt wordt door de snelle ontbossing van de Amazone, dat.

 

Hoe verbeeld je de ineenstorting van ecosystemen zo, dat de zintuigen en verbeelding op scherp worden gezet, en mensen zo geraakt worden dat zij begrijpen wat dit betekent? Hoe voelen we ons zo betrokken dat we daarnaar handelen? Antonio wees erop dat in de evolutie van ons brein de verbinding tussen de twee hersenheften is verzwakt. De brug is te dun. De linkerhersenhelft, waar het rationele denken huist, is het domein van wetenschappelijke en intellectuele analyse. De rechterhersenhelft is verantwoordelijk voor het gevoelsmatige, creatieve, durvende, toekomst georiënteerde denken. Beiden zijn noodzakelijk om complexe problemen tegemoet te treden.

 

Een paar weken geleden verscheen het zoveelste IPCC-klimaatrapport. De woorden van Susanne Moser, een Amerikaanse wetenschapper op het gebied van gedragsverandering, psychologie en klimaat, resoneren met die van Antonio: over de wanhoop van klimaatwetenschappers, omdat zij duidelijk zien wat voor ramp zich ontvouwt. In onze samenleving heeft de ratio prioriteit, maar deze orientatie richt behoorlijke schade aan. Zij pleit voor ruimte waar feiten én verbeeldingskracht samenkomen, en vraagt zich af: wat zou er gebeuren als we als in eenheid van verstand én gevoel, met een hoofd én een hart, handelen? Zou de mensheid dan hetzelfde hebben gedaan als de afgelopen honderd jaar?

 

Neuropsycholoog Ernst Pöppel signaleert eveneens dat hersenen wel goed zijn uitgerust om verschillen te registreren, maar dat zij een natuurlijke neiging om conservatief te handelen vertonen, als ze niet voortdurend worden uitgedaagd en gestimuleerd. De kunsten en de wetenschappen zijn daarom simpelweg van vitaal belang zijn voor weerbare, elastische democratieën: zij maken de brug lenig en flexibel. Een museum- of theaterbezoek is een trainen van de plasticiteit van ons brein. Kunst is geen luxe maar noodzaak.

 

Rooseveldt’s New Deal in de jaren ’30 - volgens sommigen het enige socialistische moment in de geschiedenis van de Verenigde Staten – is inmiddels uitgegroeid tot mythische proporties, al was het nooit een radicaal herverdelingsprogramma, dat het kapitalisme ter discussie stelde. ‘New Deal’ staat voor een motiverende mythe, een verhaal dat verandering in beweging zet.

Living newspaper

Naast grote toekomstgerichte infrastructurele projecten stimuleerde de New Deal ook, cruciaal, kunst. Een van die kunstprojecten was Living Newspaper, een vorm van theater die actuele gebeurtenissen uit de media belichtte, en presenteerde aan een groot publiek. Het was direct, experimenteel agitprop theater, en zette aan tot sociale actie. Maar het was, misschien ook door de grote populariteit, een kort leven beschoren. Onder beschuldigingen van communisme en ‘on-Amerikaanse activiteiten’ verdween Living Newspapers snel in de geschiedenis, maar wie de recente productie van ITA’s Romeinse Tragedies heeft gezien, weet dat de Living Newspapers voortleven: theater, televisieset en actuele beelden uit het wereldnieuws worden erin vermengd. Het theater als een project over urgenties en over de toekomst van de waarheid. 

 

Investeren in kennis en kunst

Dus wat nu, wat te doen? De brug versterken, kennis uitwisselen, verbeelding stimuleren. Een dvd-tje opzetten volstaat niet, daar is geen twijfel over mogelijk. Daarom: investeren in kennis en kunst, en niet een beetje ook. Goed leren kijken en luisteren, en met vereende krachten aandacht richten op de ineenstorting van eco-systemen, en daarmee actie nemen tegen onrechtvaardigheid, sociale ongelijkheid en discriminatie. Daarnaar handelen, met diezelfde voortvarendheid als waarmee we de moderne economie uit hebben gerold. Dat daarbij geen tijd te verliezen is, is duidelijk. De klok tikt.

 

De kracht van de Akademie, tenslotte, wordt gedragen door haar leden. Door hun energie en vermogen om via alles wat zij doen beelden in allerlei toonaarden en vormen zichtbaar te maken, beelden die tot een metamorfose van de wereld kunnen leiden. Perspectieven die je voorbereiden je in te beelden wat iets betekent, ook als het er nog niet is.

 

In samenwerking kruisbestuiven met alle kracht van de meerstemmige stemmen die we zijn.

 

Daarom verwelkom ik jullie met heel mijn hart.

Photo by Matt Palmer on Unsplash